Chùa Dâu - Ngôi chùa cổ nhất Việt Nam

Chùa Dâu là một trong những ngôi chùa cổ nhất Việt Nam, nơi khởi nguồn của đạo Phật. Đây là một trong những điểm du lịch tâm linh tiêu biểu của tỉnh Bắc Ninh, thu hút rất nhiều khách du lịch trong và ngoài nước đến hành hương, tìm hiểu về giá trị lịch sử.

Tổng thể kiến trúc chùa Dâu.

Căn cứ vào sử sách cổ như: Việt sử lược, Đại Việt sử ký toàn thư, Thiền uyển tập anh và truyền thuyết dân gian cho biết, chùa Dâu có tên chữ là “Diên ứng tự”, “Cổ Châu tự”, “Pháp Vân tự” , được khởi dựng từ thế kỷ thứ II đầu công nguyên. Chùa Dâu hiện nay tọa lạc tại khu phố Khương Tự, phường Trí Quả, tỉnh Bắc Ninh.

Chùa Dâu là chùa Cả trong hệ thống chùa thờ Tứ Pháp vùng Dâu, chùa Dâu thờ Thần Mây (Pháp Vân), chùa Thành Đạo thờ Thần Mưa (Pháp Vũ), chùa Phi Tướng thờ Thần Sấm (Pháp Lôi), và chùa Phương Quan thờ thần Chớp (Pháp Điện). Đây là các lực lượng thiên nhiên của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước và cũng là sự biểu hiện của cả tục thờ Mẫu, một tôn giáo bản địa thuần Việt. Chùa còn thờ “Đức Thạch Quang”, biểu tượng của thần Siva trong Ấn Độ giáo, phản ánh sự giao thoa văn hóa sâu sắc.

Tại vùng Dâu, Luy Lâu có truyền thuyết về Phật mẫu Man Nương và Phật Tứ Pháp, qua đó cho biết hệ thống chùa Tứ pháp vùng Dâu là sự kết tinh, dung hội giữa Phật giáo Ấn Độ du nhập vào nước ta với tín ngưỡng bản địa thờ các lực lượng tự nhiên (mây, mưa, sấm, chớp), tạo nên một trung tâm tôn giáo, tín ngưỡng mang đậm sắc thái dân tộc Việt Nam.

Chùa Dâu - Trung tâm Phật giáo lớn và cổ xưa nhất của nước ta.

Hiện chùa Dâu có kiến trúc theo kiểu “nội công ngoại quốc” gồm các công trình: Tam quan, Tiền thất, Tháp Hòa Phong, Tam Bảo, Hậu đường, hai dãy hành lang và các công trình phụ trợ như: nhà Tổ, nhà Mẫu, vườn tháp, nhà sư, nhà khách, giếng chùa.

Tháp Hòa Phong.

Nổi bật nhất trong các công trình của chùa là tòa tháp Hòa Phong. Theo thư tịch cổ, vào thời Trần, Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi cho trùng tu chùa Dâu, xây tháp cao 9 tầng. Nhưng kiến trúc của tòa tháp hiện còn là của thời Lê Trung Hưng. Tháp được xây bằng gạch nung già, với 3 tầng, cao 15m. Trong tháp có treo một quả chuông đồng đúc năm 1793 và một chiếc khánh đúc năm 1817. Ở bốn góc tháp có 4 tượng Thiên Vương, cao 1,6 m, đây là bốn vị thần trong truyền thuyết cai quản bốn phương trời.

Tượng Thiên Vương ở 4 góc tháp Hòa Phong.

Tại Thượng điện chùa Dâu thờ tượng Phật Pháp Vân. Đây là một trong 4 pho tượng trong hệ thống tượng Tứ pháp vùng Dâu - Luy Lâu được công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2017. Toàn bộ thân tượng được sơn màu mận chín. Theo các nhà nghiên cứu cho rằng đó là màu của bầu trời hội tụ mây, mưa, nắng, gió, để vạn vật sinh sôi, nảy nở, phát triển và đây là ước mơ ngàn đời của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Căn cứ vào phong cách tạc tượng và những hoa văn trên bệ tượng cho biết niên đại của pho tượng vào thời Lê Trung Hưng. Phía trước tượng Pháp vân là tượng Kim Đồng và Ngọc Nữ đứng hầu. Hai pho tượng Kim Đồng và Ngọc Nữ được đánh giá là hai tác phẩm điêu khắc tượng tròn tả thực đẹp nhất trong nghệ thuật tạo hình truyền thống của nước ta.

Tượng Phật Pháp Vân tại ban thờ chính trong Thượng điện

Chùa Dâu hiện lưu giữ Bộ mộc bản có 107 ván, với nhiều loại hình văn bản như: truyền thuyết về Phật Tứ pháp, kể hạnh về Phật Tứ pháp, kinh Phật, các nghi lễ cầu mưa, cầu tạnh, nghi lễ cúng tế các vị Tổ chùa. Đây là những bộ ván khắc dành riêng cho chùa Dâu do chính các vị sư trụ trì bản chùa vào những thời kỳ khác nhau đứng ra san khắc. Do vậy, các tác phẩm hoặc mang tên chùa là Cổ Châu, hoặc khắc rõ địa điểm tàng lưu là chùa Diên Ứng (chùa Dâu). Thời gian san khắc được khắc rõ trong từng bộ ván, chủ yếu vào thế kỷ XVIII, số ít trong thế kỷ XIX và đầu TK XX. Bộ mộc bản từ khi san khắc đến nay được bảo quản, lưu giữ tại chùa Dâu, là hiện vật gốc duy nhất, độc bản.

Một trong những lễ hội được coi là cổ nhất nước ta còn tồn tại đến ngày nay chính là lễ hội chùa Dâu. Hội chùa Dâu được tổ chức long trọng, quy mô vào ngày 8 tháng 4 âm lịch hàng năm. Thời xưa lễ hội tập trung cả các vua chúa dự lễ, ngày nay lễ hội chùa Dâu thu hút khách thập phương từ khắp nơi trở về với mong muốn cầu bình an, mưa thuận gió hòa. Hoạt động chính của lễ hội là rước các tượng Tứ pháp, rước kiệu... lễ hội trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh người dân Kinh Bắc nói chung.

Dù ai buôn đâu, bán đâu
Hễ trông thấy tháp chùa Dâu thì về
Dù ai buôn bán trăm nghề
Nhớ ngày mồng tám thì về hội Dâu.

Lễ hội chùa Dâu.

Chùa Dâu không chỉ là một công trình có giá trị về mặt lịch sử văn hóa tín ngưỡng tôn giáo, mà còn có ẩn chứa cả một quá trình phát triển của nền kiến trúc cổ Việt Nam và được xem là ngôi chùa cổ nhất của cả nước.

Trải qua bao biến đổi, thăng trầm của lịch sử. Chùa Dâu là điểm đến của Phật tử cả nước, du khách đến với chùa Dâu là về với đạo Phật và cùng chiêm ngưỡng những vẻ đẹp, giá trị mà ngôi chùa mang lại. Với giá trị lớn lao trên, Năm 2013, chùa Dâu được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt. UBND tỉnh Bắc Ninh công nhận là điểm du lịch năm 2018.