TƯỢNG PHẬT NGHÌN MẮT NGHÌN TAY CHÙA BÚT THÁP

Tượng Phật nghìn mắt nghìn tay hiện đang lưu giữ tại di tích quốc gia đặc biệt chùa Bút Tháp, xã Đình Tổ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, được Thủ tướng Chính phủ công nhận bảo vật quốc gia theo Quyết định số: 1426/QĐ-TTg, ngày 1 tháng 10 năm 2012.

Tượng Phật nghìn mắt nghìn tay chùa Bút Tháp tạo tác vào thế kỷ XVII (năm 1656), được làm bằng gỗ phủ sơn son thếp vàng. Tổng thể tượng có kích thước: cao 370cm, rộng ngang 210cm, dày 115cm, cánh tay xa nhất có chiều rộng 200cm.

Tượng Phật nghìn mắt nghìn tay thế kỷ XVII

Tượng Phật nghìn mắt nghìn tay chùa Bút Tháp chia làm 4 phần: Tượng, đài sen, bệ và vành cánh tay phụ phía sau.

Phần tượng (tính từ đài sen lên đỉnh đầu) cao 235 cm, gồm phần đầu và phần thân. Tượng có 11 đầu, đều có khuôn mặt tương đối giống nhau, đó là khuôn mặt của phụ nữ đôn hậu, bầu bĩnh, mang phong cách tượng chân dung. Mặt chính nhìn ra phía trước, ở hai mang tai có hai mặt phụ, đầu đội mũ “thiên quan”. Trên thiên quan lại có các đầu nhỏ xếp chồng lên nhau thành ba lớp: hai lớp dưới mỗi lớp có ba đầu, lớp trên có hai đầu, trên cùng có tượng Phật Adiđà nhỏ ngồi xếp bằng trên tòa sen trong tư thế thiền định. Các đầu nhỏ, tóc được chải ngược lên đỉnh rồi búi thành cuộn. Thân tượng trong tư thế ngồi xếp bằng, bàn chân phải đặt ngửa trên đùi trái, mình khoác áo cà sa với nhiều nếp gấp mềm mại buông xuống lòng đùi, tạo thành những vạt nhọn chảy trên đầu gối và bệ tượng. Bụng tượng có dải lụa thắt kiểu con do tạo ra thế phân cách giữa ngực và bụng. Có tất cả 42 tay lớn từ thân tượng: Hai tay chắp trước ngực theo kiểu liên hoa hợp chưởng, hai tay để trên đùi với những ngón tay đan chéo biểu tượng cho dáng hành đạo và thiền định. Từ lưng, sườn và vai tượng tỏa ra 19 đôi tay ở các tư thế ban phép, ấn quyết khác nhau. Các cánh tay đều để trần, tròn lẳn, ngón búp măng, cổ tay đeo vòng hạt minh châu giơ lên như đóa sen nở. Vòng dây chuyền được kết lại từ những hạt tròn nhỏ và buông từ cổ xuống ngực.

Đài sen được cách điệu như một bông sen nở rộ với ba lớp cánh chính và hai lớp cánh phụ xen kẽ nhau. Cánh sen tròn, mập được tạo bởi đường gờ nổi, trong lòng cánh chạm mây cuộn và cúc mãn khai. Đài sen được đội bởi một con rồng nổi trên mặt nước cuộn sóng. Rồng ở đây có mắt lồi kép, sừng nai, tai hình lá, tóc chải ngắn ra phía sau. Miệng rồng há rộng lộ rõ hàm răng và hạt minh châu khá lớn. Hai tay rồng chắc khỏe giơ cao nâng đỡ đài sen, bên ngoài phủ một lớp vảy đơn, bàn tay có 5 ngón với móng sắc nhọn kiểu móng gà. Các lớp sóng được tạo bởi những đường vân nhỏ uốn lượn, xoáy ốc; trên mặt sóng điểm xuyết những con cua, trai, rùa… rất sống động.

Trang trí hoa văn trên đài sen

Bệ tượng là một khối hình chữ nhật, được kết cấu kiểu chữ công, ở giữa thu hẹp hơn so với phía trên và phía dưới. Cấp trên cùng, ở giữa khắc chìm dòng chữ Hán “Tuế thứ Bính Thân niên thu nguyệt cốc nhật doanh tạo” cho biết tượng được hoàn thành vào ngày lành tháng mùa thu năm Bính Thân (1656). Cũng phần này nhưng ở mặt bên khắc dòng chữ “Nam Đồng giao Thọ Nam Trương tiên sinh phụng khắc” cho biết tượng do điêu khắc gia họ Trương, hiệu Văn Thọ ở Nam Đồng làm. Nghệ thuật trang trí chạm khắc ở phần này rất tinh xảo với nhiều đề tài phong phú như cánh sen, ô trám, vòng tròn kép….

Cấp thứ hai được làm nhỏ hơn, thụt hẳn vào trong so với các cấp khác, mặt trước có chạm rồng và cá hóa long đang tranh nhau một quả cầu trên mặt biển khiến cho sóng nổi cuộn lên. Phía bên phải có một con lân đang vờn một viên ngọc lửa. Con lân này được chạm khắc theo kiểu đầu sư tử, thân có vảy rồng, chân có móng vuốt, đuôi có hai cụm vân xoắn lại. Nền của những cảnh này là cây cỏ mọc trên những tảng đá gập ghềnh. Nửa phía trái cũng có hình thức tương tự, ở các phần góc chạm những bông cúc mãn khai.

Cấp thứ ba là một đài sen úp với các cánh sen chạm nổi và hình thức trang trí trên các cánh sen cũng tương tự như các cánh sen đã miêu tả ở trên.

Cấp thứ tư phần trang trí được thể hiện bằng các bông cúc mãn khai theo nhiều kiểu khác nhau ở cả ba mặt.Cấp thứ năm và cũng là phần đế của bệ có mặt bằng được mở rộng hơn so với các cấp ở trên, mặt trước chạm hình sư tử hí cầu, hai mặt bên thể hiện cảnh rồng múa trong mây, hình thức giống với rồng đội tòa sen, tại các góc chạm những cánh hoa sen và hoa cúc mãn khai.

Trang trí hoa văn trên bệ tượng

Vành tay phụ phía sau tượng được tạo bởi 958 cánh tay nhỏ liên kết thành một vòng tròn lớn như vầng hào quang. Trên đỉnh của vành tay chạm một con chim thiên đường, cánh chim xòe lớn ra hai bên, đuôi xòe rộng lên phía trên. Vành tay được trang trí bằng hai đường diềm, đường diềm ngoài là vặn xoắn, đường diềm trong là hàng cúc dây. Các cánh tay nhỏ được xếp thành nhiều lớp (từ 6 lớp nhỏ ở dưới đến 14 lớp ở phía trên) độ dài ngắn khác nhau nhưng cùng có chung một hình thức tạo tác. Đặc biệt tất cả các ngón tay đều mở, trong lòng mỗi bàn tay có một con mắt được chạm chìm, nhịp điệu mỗi cánh tay cũng khác nhau tạo thành những vòng hào quang tỏa sáng xung quanh pho tượng.

Tượng Phật Quan Âm thiên thủ thiên nhãn được đánh giá là tác phẩm kiệt tác độc nhất vô nhị về nghệ thuật tạc tượng, mỹ thuật tạo hình và điêu khắc gỗ thế kỷ XVII còn bảo lưu nguyên vẹn đến ngày nay. Không chỉ vậy pho tượng còn có giá trị về mặt tâm linh, với ý nghĩa Phật nghìn tay, nghìn mắt để có thể lắng nghe, thấu hiểu mọi nỗi khổ đau của chúng sinh; che chở, giúp đỡ họ trên con đường đời đầy gian lao, vất vả. Điều đó cũng là thể hiện giáo lý nhân văn, bác ái của Phật giáo truyền thống.TượngPhật nghìn mắt nghìntay chùa Bút Tháp là một tác phẩmđiêu khắc Phật giáo cổ có giá trị nghệ thuật cao của Việt Nam.