Độc đáo bộ sưu tập hiện vật đúc trống đồng Đông Sơn tại Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh

       Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh hiện đang lưu giữ nhiều bộ sưu tập hiện vật giá trị, trong đó có hiện vật sử dụng đúc Trống đồng Đông Sơn (trống đồng Heger I), một sản phẩm tiêu biểu nhất của văn hóa Đông Sơn thời Sơ sử.

       Bộ sưu tập hiện vật dùng để đúc trống đồng Đông Sơn tại Bảo tàng bao gồm các loại: mảnh nồi nấu/ rót đồng, phễu rót đồng, mảnh đáy lò, ắc bàn xoay, xỉ quặng và gần 1.000 mảnh khuôn đúc (bao gồm các mảnh khuôn thuộc phần mặt, tang, thân và chân trống ở cả bên trong và bên ngoài của trống đồng, trong đó có 55 mảnh khuôn ngoài có hoa văn, 222 mảnh khuôn trong không có hoa văn, số còn lại không xác định được).

       Mảnh khuôn ngoài bao gồm: Mảnh khuôn phần mặt trống, mảnh khuôn phần mặt giáp tang trống, mảnh khuôn phần tang và thân trống, mảnh khuôn phần thân và mảnh khuôn phần chân trống. Các mảnh khuôn ngoài có các loại hình hoa văn như: vòng tròn kép, vòng tròn tiếp tuyến, bông lúa, răng lược, hình trâm, hình chữ N ngược, hoa văn lông chim, hoa văn người hóa trang lông công cách điệu. Riêng mảnh khuôn phần chân trống không có hoa văn. Các hoa văn được tạo tác chủ yếu bằng phương pháp khắc vạch, riêng hoa văn hình người hóa trang lông chim được tạo bởi phương pháp in khuôn. Những mảnh khuôn ngoài được cấu tạo bởi lớp sét trộn với vỏ trấu hoặc bã thực vật, có màu nâu đỏ, phần mặt đúc thường được phủ lớp áo mịn. Trên một số mảnh khuôn, phần mặt có khoảng hở ở sát mép, có khả năng là để chờ ghép với khuôn cóc, một số mảnh tang và thân cũng có khoảng hở để chờ ráp với khuôn quai.

       Mảnh khuôn trong là lớp sét mịn, có màu xám, gồm: Mảnh khuôn phần mặt và tang trống, mảnh khuôn phần tang trống, mảnh khuôn phần thân trống, mảnh khuôn phần thân và chân trống.

       Qua nghiên cứu bộ sưu tập hiện vật dùng để đúc Trống đồng Đông Sơn tại Bảo tàng tỉnh có thể hình dung bước đầu về quy trình đúc trống như sau: 1-tạo phôi trên trục bàn xoay, 2-làm 2 mang thân và vẽ hoa văn, 3-làm mặt và tạo hoa văn, 4-làm quai, 5-ráp khuôn (sử dụng con kê bằng gốm) và rót đồng. Sau khi làm xong, khuôn được sấy hoặc nung khô ở nhiệt độ thấp.

      Những mảnh khuôn và dụng cụ liên quan đến hoạt động đúc trống đồng được tìm thấy và khai quật tại Khu di chỉ khảo cổ học thành Luy Lâu, thuộc xã Thanh Khương, huyện Thuận Thành từ năm 1998 cho đến nay, chủ yếu nhất là trong đợt khai quật năm 2014 - 2015 do Bảo tàng Lịch sử Quốc gia phối hợp với Trường Đại học Đông Á (Nhật Bản) thực hiện. Những mảnh khuôn tìm được đều giống nhau về chất liệu, loại hình và hoa văn, đặc biệt là cùng phát hiện trong lớp đất thời Lục triều (thế kỷ 3 - 6 sau Công nguyên) ở độ sâu khoảng 0,9 - 1,8m. Di tích thành cổ Luy Lâu vốn là trị sở của quận Giao Chỉ vào thời Bắc Thuộc (từ thế kỷ I - VIII).

      Đây không chỉ là trung tâm chính trị, trung tâm kinh tế - thương mại mà còn là trung tâm văn hóa lớn và cổ xưa nhất Việt Nam. Từ nhiều thế kỷ nay, Luy Lâu được rất nhiều thế hệ các học giả đề cập trong các công trình lịch sử, văn hóa tôn giáo. Di tích thành Luy Lâu được các nhà chuyên môn trong và ngoài nước khai quật nhiều lần, thu được hàng ngàn hiện vật bằng gốm sứ, đá và kim loại quý giá. Đặc biệt, vào năm 2014 và 2015, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia phối hợp với Trường Đại học Đông Á (Nhật Bản) và Sở Văn hóa Thể thao Du lịch Bắc Ninh tiến hành khai quật di tích thành cổ Luy Lâu phát hiện dấu tích tường thành Nội phía Đông, thành Nội phía Tây, cổng thành Nội phía Bắc góp phần phác dựng được quy mô, phân bố của thành Nội là ở phía trung tâm của thành Ngoại, lệch về phía Bắc, ước tính chiều dài Đông Tây khoảng 180m, chiều rộng Bắc Nam khoảng 110m. Đặc biệt là trong đợt khai quật này phát hiện dấu tích lò nung và hàng trăm mảnh khuôn bằng đất nung, gồm cả khuôn trong và khuôn ngoài thuộc các vị trí mặt, tang, lưng, chân với nhiều loại hình hoa văn. Bên cạnh đó là các hiện vật liên quan đến đúc đồng như mảnh nồi nấu, mảnh lò, ống thổi, ắc bàn xoay, xỉ lò và rất nhiều vật liệu kiến trúc và đồ dùng sinh hoạt khác.

      Tính đến thời điểm hiện nay, Bắc Ninh là địa phương duy nhất trên thế giới phát hiện dấu tích lò nung và mảnh khuôn đúc trống đồng Đông Sơn. Từ những mảnh khuôn đúc này, năm 2023, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia đã đúc thành công chiếc trống đồng Đông Sơn và được đặt tên là trống đồng Luy Lâu. Điều này minh chứng nơi đây không chỉ là cái nôi của người Việt Cổ mà còn là trung tâm sản xuất trống đồng của cả nước. Bộ sưu tập hiện vật đúc trống đồng Đông Sơn tại Bảo tàng thực sự là tài sản vô giá khẳng định sức sống mạnh mẽ và lâu bền của văn hóa Đông Sơn.