Thuyền độc mộc

        Thuyền độc mộc đang trưng bày trong khuôn viên Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh có niên đại thời Lý (thế kỷ XII - XIII). Thuyền được thợ lặn Nguyễn Văn Mùi phát hiện ở độ sâu 16 - 17 m dưới lòng sông Đuống thuộc địa phận thôn Đồng Đông, xã Đại Đồng Thành, thị xã Thuận Thành tháng 5 năm 2018 và hiến tặng Bảo tàng tỉnh tháng 7 cùng năm.

Thuyền độc mộc, niên đại thời Lý (thế kỷ XII - XIII)

        Theo các nguồn thư tịch: sông Đuống có tên là sông Thiên Đức (Thiên Đức giang) là một con sông đào, dài khoảng hơn 60 km, nối sông Hồng với sông Thái Bình. Bờ Bắc sông là vùng đất phát tích của vương triều nhà Lý - vương triều khai mở thời kỳ hưng thịnh của nước Đại Việt ta. Bờ Nam sông có khu Lăng mộ Kinh Dương Vương - thủy tổ của dân tộc Việt Nam. Từ xa xưa, dòng Thiên Đức đã gắn bó mật thiết với cuộc sống của cư dân vùng Bắc Ninh - Kinh Bắc, là tuyến giao thông đường thủy quan trọng, nơi giao thương buôn bán giữa các địa phương trong tỉnh và các vùng phụ cận. Vào mùa khô (khoảng từ tháng 10 năm trước đến tháng 5 năm sau), khi mực nước sông Đuống xuống thấp, thường xuyên có các tốp thợ lặn các tỉnh Bắc Ninh, Hải Dương, Quảng Ninh… tới lặn sông tìm vớt đồ. Tháng 5 năm 2018, thợ lặn Nguyễn Văn Mùi trong quá trình lặn sông tìm đồ đã phát hiện ra chiếc thuyền gỗ và cùng với mọi người trục vớt đưa lên bờ.

        Chiếc thuyền được làm từ nguyên một thân cây gỗ, gồm 3 phần: mũi thuyền, thân thuyền và đuôi với chiều dài 11 m, chiều ngang chỗ phình ra rộng 1 m, chiều cao nhất từ đáy lên mặt phẳng mạn thuyền gần 0.4 m, bên trong rỗng, mũi thuyền nhọn, 2 bên mạn thuyền có các cặp mấu đối xứng làm nơi đặt tay chèo. Sau này dùng phương pháp đo vòng sinh trưởng của thân thuyền thì được biết thuyền được chế tác từ nguyên một thân cây gỗ quý thuộc họ dầu, khoảng 800 tuổi. 

         Kỹ thuật làm thuyền độc mộc rất khó, phần vỏ thuyền phải mỏng nhưng phải đảm bảo chắc chắn để có thể chịu được sức va đập của nước. Vì vậy, làm thuyền độc mộc đòi hỏi sự khéo tay và tỉ mỉ, kì công, nên rất ít người làm được. Người chế tác dùng rìu đẽo rỗng phần ruột của thân cây và tạo hình thuyền theo hình dáng định sẵn. Phần mũi thuyền đẽo thuôn nhỏ dần để giảm sức cản của nước. Phần đuôi thuyền đặc tạo lực đẩy cho thuyền nhẹ nhàng hơn khi di chuyển. Mỗi chiếc thuyền thường được nhóm thợ (5 - 7 người) làm khoảng 3 - 6 ngày thì hoàn thành. Sau khi hoàn thành người ta không đưa về ngay mà để tại nơi làm một thời gian để gỗ có độ khô cứng nhất định mới đưa vào sử dụng. Độ bền của chiếc thuyền tùy thuộc vào tần suất và người sử dụng. 

        Thuyền độc mộc thường do một người chèo (phần lớn là nam giới), khi đi trên những khúc sông có nước chảy xiết hoặc ghềnh đá thì đòi hỏi có hai người chèo (một người ở mũi thuyền và một người ở đuôi thuyền). Trong quá trình sử dụng nếu hư hỏng nhẹ, người ta có thể chắp vá lại và tiếp tục sử dụng thêm một thời gian nữa; nếu hư hỏng nặng người ta bỏ, đưa thuyền về nhà, lấy phần còn lại để tận dụng làm các vật dụng khác như máng chứa thức ăn cho bò, lợn… Thuyền độc mộc là loại thuyền nhỏ không chỉ giúp con người di chuyển ở cự ly ngắn trên các đoạn sông, suối, hồ, đầm mà còn là công cụ chuyên chở hàng hoá phục vụ sinh hoạt hàng ngày của các hộ gia đình.

       Từ xa xưa, thuyền độc mộc là phương tiện đi lại trên đường thủy của người Việt vùng Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ. Những con thuyền cổ xưa nhất được khắc trên thạp và trống đồng Đông Sơn hoặc được dùng làm mộ táng (mộ Việt Khê (Hải Phòng) và Châu Khê (Hà Tây). Đây đều là những con thuyền độc mộc cỡ lớn được làm từ một cây gỗ nguyên, có thể chở đến mười người. Ngoài thuyền độc mộc, phương tiện di chuyển trên đường thủy còn có thuyền thúng, bè mảng, thuyền nan, thuyền đóng ván… Hiện nay, đồng bào các dân tộc thiểu số sinh sống trên lưu vực các con sông, hồ ở vùng cao như Tây Nguyên, Tây Bắc vẫn sử dụng thuyền độc mộc như một phương tiện di chuyển hàng ngày. Và do điều kiện kinh tế phát triển, giao thông đường thủy đã xuất hiện thêm nhiều loại thuyền làm bằng chất liệu hiện đại và có gắn động cơ, góp phần làm giảm thiểu sức người và di chuyển nhanh chóng, thuận lợi hơn.