Cột cái đình Đình Bảng thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVIII)

        Đình Đình Bảng là một ngôi đình cổ kính nổi tiếng nhất của vùng đất Bắc Ninh -Kinh Bắc. Trên câu đầu gian giữa tòa Đại đình khắc dòng chữ Hán cho biết thời gian xây dựng đình vào “ngày lành tháng tốt năm Bính Thìn thời Lê, niên hiệu Vĩnh Hựu 2 (1736)”. Ngôi đình tọa lạc trên thế đất đẹp, cao thoáng ở trung tâm của phường Đình Bảng, thành phố Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Phía trước là ao đình rộng thoáng - dấu tích còn lại của dòng sông Tiêu Tương cổ. Đình thờ Cao Sơn đại vương (Thần núi), Thủy Bá đại vương (Thần sông) và Bạch Lệ đại vương (Thần nông) đây là các vị thần được cư dân nông nghiệp tôn thờ, cầu mong mưa thuận gió hoà cho mùa màng tươi tốt. Ngoài ra, đình còn thờ 6 vị Tổ có công lập làng vào thời Lê sơ- thế kỷ XV là: Nguyễn Tự Thọ, Trần Hữu Bảo, Lê Kim Toàn, Ngô Văn Chừng, Đô Cư Tĩnh và Đặng Văn Thái. Hằng năm, nhân dân địa phương mở hội đình từ ngày 12 - 16/2 (âm lịch) để tưởng nhớ các vị thần. Đình Đình Bảng đã được Bộ Văn hóa xếp hạng di tích Quốc gia đợt I theo Quyết định số 313-VH/VP ngày 28/4/1962.

        Theo các nguồn tài liệu, văn tự bảo lưu tại di tích cho biết: đình Đình Bảng  được khởi dựng vào thời Lê Trung Hưng do một vị quan người làng là Nguyễn Thạc Lượng hưng công xây dựng. Nhân dân địa phương truyền rằng, huyện thừa Nguyễn Thạc Lượng làm quan Trấn thủ tại Thanh Hóa. Trước khi từ quan về vui thú điền viên, ông và vợ là Nguyễn Thị Nguyên (người quê Thanh Hóa) đã mua hàng chục bè gỗ lim đưa về Đình Bảng với ý định làm nhà thờ họ tại quê nhà và cung tiến cho làng để dựng đình. Ngôi đình có quy mô bề thế, kết cấu kiến trúc bằng gỗ lim với 84 cây cột lớn nhỏ. Tòa đại đình 60 cột, nhà ống muống và hậu cung 24 cột (cột lớn đường kính 65cm, cột nhỏ đường kính 55cm. Các chân cột đều được kê chânbằng đá xanh vững chắc. Chiều cao từ mặt nền lên tới bờ nóc là 8m, bốn mái cong đồ sộ úp xuống, chiếm hơn 2/3 chiều cao tổng thể (khoảng 5.5m/8m), 10 hàng cột hiên tròn thấp, vững vàng đỡ phía dưới.

        Trải bao thăng trầm lịch sử ngôi đình được trùng tu tôn tao nhiều lần: năm 2000, một đoàn khảo sát của Trung ương về Đình Bảng nghiên cứu và xúc tiến việc trùng tu ngôi đình, cho thay thế 60 cây cột đình. Thay vì đặt bệ đá trên mặt đất như các cụ xây dựng ngày xưa, đội thi công đã đổ bê tông phía dưới phần nền, sau đó kê bệ đá làm chỗ kê cho 84 cây cột. Sau khi dựng cột thay thế mới phát hiện ra không có một chiếc cột nào có chu vi giống nhau. Nhìn mắt thường có thể phân biệt được sự to nhỏ của một số cây cột lớn, mặc dù vậy không ai có thể nhận ra sự “khập khiễng” trong tổng thể cấu trúc. Khi ấy mới thấy rằng cách làm của người thợ xưa chỗ nào đất lún thì đóng sâu, chỗ nào đất chắc thì để nông.

        Năm 2006 công việc trùng tu lại một lần nữa được tiến hành, cột cái đình Đình Bảng được thay thế trong lần trùng tu này, đây là một trong bốn cột cái được thay thế ở gian giữa tòa Đại đình do huyện thừa Nguyễn Thạc Lượng cung tiến. Ngày 04/01/2008 được sự đồng ý của Chi bộ, Chính quyền và nhân dân Đình Bảng, cột cái đình Đình Bảng được đưa về Bảo tàng phục vụ công tác trưng bày, được lưu giữ và phát huy giá trị tại Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh. Đây là hiện vật quý, có giá trị lịch sử văn hóa cao đồng thời là hiện vật gốc minh chứng quá trình khởi dựng ngôi đình Đình Bảng.

Cột cái đình Đình Bảng trưng bày tại khuôn viên Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh

        Cột cái đình Đình Bảng được làm bằng gỗ lim đã bị thông tâm, có đường kính 67cm, dài 5,58m. Đây là cột chính của ngôi đình, nối hai cột cái là câu đầu đặt ở hai đầu nhịp chính tạo chiều sâu cho gian giữa tòa đại đình. Chiếc cột này xuống cấp nghiêm trọng, toàn bộ cây cột bị thông tâm nên được thay thế năm 2006. Trên thân cột khắc dòng lạc khoản bằng chữ Hán “Huyện thừa Nguyễn Thạc Lượng tư công trụ sử tiền ngũ thập quan”. Căn cứ nội dung lạc khoản khắc trêncột cho biếtHuyện thừa Nguyễn Thạc Lượng công đức cột cái trị giá 50 quan tiền sử, những thông tin này là minh chứng để xác định niên đại, thời gian khởi dựng đình Đình Bảng.

         Cột cái đình Đình Bảng được Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh sưu tầm, lập hồ sơ hiện vật, bảo quản và trưng bày tại Bảo tàng tỉnh với những giá trị nổi bật sau:

       - Cột cái này là hiện vật nguyên gốc minh chứng quá trình khởi dựng ngôi đình, cho chúng ta biết họ tên huyện thừa Nguyễn Thạc Lượng cung tiến cột vào tòa Đại đình, khẳng định quy mô bề thế của ngôi đình Đình Bảng.

        - Cột cái đình Đình Bảng được tạo tác khá hoàn chỉnh về tỷ lệ, hình dáng và kết cấu đã cho thấy sự khéo léo, tư duy thẩm mỹ của người thợ đương thời. Bên cạnh đó minh văn chữ Hán khắc trên cột cái cũng cho thấy sự khéo léo của người thợ dù trải qua nhiều thế kỷ, nét chữ khắc trên cộtvẫn khá sắc nét, mềm mại.Nội dung minh văn khắc trên cột cái đình Đình Bảng cung cấp nhiều thông tin lịch sử quý giá, cho chúng ta biết họ tên đầy đủ người cung tiến cột cái và giá trị kinh tế của chiếc cột được huyện thừa Nguyễn Thạc Lượng cung tiến từ khi ngôi đình được khởi dựng vào thời Lê (thế kỷ XVIII).

        Ngôi đình là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của đất nước, đặc biệt 2 lần đón Bác Hồ về thăm: Ngay khi cách mạng tháng 8 thành công, ngày 13/9/1945 Hồ Chủ tịch đã về thăm và nói chuyện với nhân dân Đình Bảng đồng thời dự lễ tưởng niệm Lý Bát Đế. Người ân cần thăm hỏi, động viên, khuyên bảo, căn dặn và giao nhiệm vụ cách mạng cho cán bộ, nhân dân làng Đình Bảng tích cực tăng gia sản xuất, thực hành tích kiệm để đẩy lùi nạn đói, ra sức học tập để đẩy lùi nạn mù chữ, đoàn kết và chống lại mọi âm mưu phá hoại, xâm lược của thù trong, giặc ngoài. Chỉ vài tháng sau, ngày 04/2/1946 (tức mùng 4 Tết Nguyên đán năm Bính Tuất), Bác Hồ về thăm Đình Bảng lần thứ hai xem xét địa điểm và chọn đình Đình Bảng là nơi họp dự bị của Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà (khoá I).Trong kháng chiến chống Pháp, quân giặc từng sử dụng xe tăng, xích sắt quấn vào cột đình nhằm kéo đổ tòa đình chính. Một lần khác chúng dùng mìn, bộc phá và thuốc nổ quấn quanh các cột đình, định phá hủy đình nhưng người dân nơi đây đã đấu tranh quyết liệt và bảo vệ được ngôi đình.

        Với những giá trị đặc biệt về lịch sử văn hóa, nghệ thuật kiến trúc, trang trí chạm khắc như kể trên, ngày 26/11/2024, đình Đình Bảng được xếp hạng là di tích Quốc gia đặc biệt theo Quyết định số 1473/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ.