Mộ Hán 

       Bắc Ninh - Kinh Bắc là vùng đất có bề dầy lịch sử, văn hiến, đã được sử sách ghi chép, ca ngợi và được các nhà nghiên cứu đánh giá là “cái nôi” của người Việt cổ, sinh thành và phát triển văn hóa của dân tộc Việt Nam. Hiện nay, theo thống kê của cơ quan chuyên môn, trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh có 1659 di tích thuộc nhiều loại hình, đã hội tụ, kết tinh và phản ánh hàng ngàn năm lịch sử và văn hiến của quê hương, đất nước.

       Trong số các di tích của tỉnh Bắc Ninh, có một loại hình khá độc đáo là các di chỉ khảo cổ học nơi phát hiện ra các mộ Hán (có niên đại từ thế kỷ I đến thế kỷ III) nằm rải rác ở các huyện/ thị (Thuận Thành, Tiên Du, Quế Võ, Yên Phong...) là dấu tích minh chứng sống động về thời kỳ nhà Hán xâm lược và đặt ách đô hộ nước ta, áp bức bóc lột nhân dân ta vào những thế kỷ đầu Công nguyên. Theo sử liệu, năm 179 TCN nhà Hán xâm lược nước ta, mở đầu cho thời kỳ “Nghìn năm Bắc thuộc”, thành Luy Lâu cổ, xưa thuộc vùng Dâu - Luy Lâu, nay thuộc thị xã Thuận Thành, từng là trị sở thống trị của các thế lực xâm lược phương Bắc từ nhà Hán đến nhà Đường và là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo trong khoảng 10 thế kỷ đầu công nguyên của nước ta. 

Trưng bày "Mộ Hán" tại Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh

      Hiện tại khuôn viên ngoài trời Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh đang trưng bày “phiên bản” ngôi mộ Hán phát hiện ở thôn Cựu Tự, xã Ngọc Xá, huyện Quế Võ, do Bảo tàng Bắc Ninh phối hợp với Viện Khảo cổ học tiến hành khai quật và di dời vào năm 2011. Ngôi mộ năm trong khu gò trồng cây lâu năm của gia đình ông Nguyễn Bá Dùng ở đồng Cánh Cang. Khu vực này có rất nhiều ngôi mộ gạch được phát hiện khi lấy đất làm đường quốc lộ 18 từ Bắc Ninh đi Quảng Ninh. Đây là ngôi mộ gạch táng đơn có quy mô khá lớn, cấu trúc tương đối hoàn chỉnh. Mộ nằm ở độ sâu 2m so với bề mặt gò đất, mộ được đặt theo hướng Đông Bắc 40⁰ - Tây Nam 220⁰ (lệch Bắc 40⁰), đầu mộ quay về hướng Bắc. Mặt bằng mộ hình chữ “T” to ở phần thân và cuối, thu nhỏ ở phần cửa mộ. Mộ dài 4.9m chia làm 2 phần rõ rệt: cửa mộ dài 1,38m, cửa mộ cao phủ bì 1,27m, rộng phủ bì 1,46m được cuốn bằng 2 vòng gạch. Thân mộ phình ra, cao trội lên so với cửa mộ, dài 3,52m, cao vòm phủ bì 1,92m, rộng phủ bì từ 1,91m đến 2,05m. Vòm cuốn mộ - nóc mộ chỉ có một lớp gồm toàn loại gạch hình múi bưởi. Xung quanh thân mộ ở nhiều vị trí đã được xây nhô ra ngoài theo chiều ngang mộ từ 1 viên hoặc một vài hàng từ hàng thứ 3 từ dưới đáy mộ lên. Nền đáy mộ được xếp 1 lớp gạch chéo theo hình đan cót từ tường cuối mộ đến phần ranh giới với cửa mộ. Cửa mộ không lát gạch. Các loại gạch dùng để xếp tường, lát đáy mộ hay vòm cuốn khá đồng nhất về kích thước và hoa văn ô trám lồng, trám đơn và chữ S trên rìa cạnh một viên gạch. Khi xếp tất cả các viên gạch in hoa văn đều quay vào trong. Do đó bên trong tường mộ, vòm cuốn và cửa mộ trở nên lộng lẫy. Hầu hết gạch đều nung ở nhiệt độ thấp, chỉ có một vài viên có độ nung cao, khá phẳng phiu. Ngôi mộ đã bị kẻ gian lấy đồ, nên số lượng di vật khảo cổ học làm đồ tùy táng phát hiện được rất ít, bao gồm: một số mảnh vỏ đất nung, 6 mảnh đồng nhỏ, mỏng, 3 đồng tiền “Ngũ thù”.

      Mộ Hán thôn Cựu Tự, xã Ngọc Xá, huyện Quế Võ là một di sản văn hóa sống động phản ánh về sự xâm lược thống trị của nhà Hán trong đêm trường “Nghìn năm Bắc thuộc” các thế lực phong kiến phương Bắc xâm lược đô hộ nước ta, cũng là Nghìn năm dân tộc ta kiên cường chống lại các thế lực phương Bắc xâm lược và sự  đồng hóa dân tộc (mở đầu là cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng, kết thúc là cuộc kháng chiến của Ngô Quyền đánh tan quân xâm lược Nam Hán trên sông Bạch Đằng) đã mở ra kỷ nguyên mới độc lập, tự chủ của dân tộc Việt Nam.