Thuyền chải

        Việt Nam là quốc gia nhiều sông nước, truyền thống đánh thủy đã trở thành thế mạnh tuyệt đối của quân dân nước ta thời phong kiến, được thể hiện qua các chiến công của Ngô Quyền, Lê Hoàn (thế kỷ 10), Lý Thường Kiệt (thế kỷ 11), đến Trần Hưng Đạo ba lần chiến thắng quân Nguyên Mông (thế kỷ 13)…đã để lại dấu ấn ở tín ngưỡng lễ hội truyền thống bằng tục “thi bơi chải” của nhiều địa phương và trở thành một nét đặc trưng của nền văn minh sông nước, trong đó có tỉnh Bắc Ninh.

       Hội thi bơi chải của thôn Phấn Động, xã Tam Đa, huyện Yên Phong có từ lâu đời và đã trở thành nét đẹp truyền thống của nhân dân đôi bờ sông Cầu. Lễ hội bơi chải phản ánh chiến thắng về thủy quân của quân dân Đại Việt  trên sông Như Nguyệt (sông Cầu) do Thái úy Lý Thường Kiệt chỉ huy trong cuộc chống xâm lược nhà Tống 1077. Thuyền chải được sử dụng trong lễ hội bơi chải truyền thống của làng Phấn Động, xã Tam Đa, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. Truyền rằng, xưa kia, nơi đây là trại kỵ binh của quân đội nhà Lý trên chiến tuyến Như Nguyệt. Địch đã nhiều lần bắc cầu phao vượt sông qua bến Can Vang nhằm chọc thủng phòng tuyến nhưng đã bị dân binh làng Phấn Động do ông cả Đông Mai chỉ đạo phối hợp với quân đội nhà Lý đánh bại quân Tống. Tục truyền, hàng năm từ ngày mồng 1 đến ngày 6 tháng 8 (Âm lịch), người dân Phấn Động lại xôn xao, hối hả tưng bừng mở lễ hội. Trong lễ hội có tổ chức ra sông Cầu rước nước và rước Thánh từ đền Phấn Động lên đền Thượng. Đám rước có đầy đủ cờ, kiệu, tàn lọng, ngai thờ, siêu đao, bát bửu, trống, chiêng, bát âm, sinh tiền. Ngày cuối có tục rước lợn ỷ (gọi là rước ông ỷ). Mỗi giáp Đông, Tây, Nam, Bắc phải nuôi một con lợn sau rước ra đền tế Thành hoàng. Sau khi tế xong các cụ trong ban tế lễ sẽ chấm xem ông ỷ nào to, ngon thì thưởng. Ở đền làng Phấn Động sau phần tế lễ rước Thành hoàng làng là đến phần hội với nhiều tục trò dân gian vui chơi giải trí như: Vật, hát Quan họ trên thuyền, hội thi thả chim, hội thi bơi chải, bóng truyền hơi người cao tuổi, cầu lông.... Đặc biệt là hội thi bơi chải có truyền thống từ lâu đời của làng Phấn Động.

        Làng Phấn Động nằm ven sông Cầu từ buổi lập làng nơi đây sống bằng nghề chài lưới, bởi vậy cuộc thi bơi chải được dân làng tổ chức nhằm động viên khích lệ dân làng chài hăng say lao động. Đây là môn thể thao đặt yếu tố đoàn kết lên hàng đầu. Người tham gia cần phải có sức khỏe tốt, thành thạo các kỹ thuật bơi chải và phối hợp ăn ý với đồng đội. Cuộc thi bơi chải gồm có 8 đội bơi (chia thành 4 đội nam và 4 đội nữ), đều ở độ tuổi 18 đến đôi mươi. Mỗi chải có 14 người gồm 1 cái trưởng và một lái cùng 12 người bơi, từng cặp, từng cặp chải rẽ sóng lao vun vút như những mũi tên bay trên mặt nước, và đội nào về tới cờ chuẩn tức là đội đó thắng cuộc và được phần thưởng mang tính chất tinh thần vui là chính. Những ngày lễ hội ở đây đã thực sự thu hút đông đảo quần chúng nhân dân địa phương và du khách thập phương vào những sinh hoạt văn hóa văn nghệ vui tươi, lành mạnh.

Trưng bày "Thuyền chải" tại Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh

        Lễ hội bơi chải của làng Phấn Động là bức tranh lịch sử sống động phản ánh về chiến thắng thủy quân của quân dân Đại Việt dưới sự chỉ huy thiên tài của Thái úy Lý Thường Kiệt chống quân xâm lược Tống năm 1077 và là một trong những trang sử oai hùng chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam. Đồng thời thể hiện sự tri ân, tôn vinh các bậc tiền nhân anh hùng đánh giặc, hướng về nguồn cội nguồn dân tộc và cổ vũ, khích lệ, nâng cao tinh thần thượng võ và yêu nước đánh giặc đối với các tầng lớp nhân dân.